Semak dan imbang adalah elemen asas demokrasi berperlembagaan yang menghalang penggunaan kuasa tanpa batasan, meningkatkan kualiti membuat keputusan dan memastikan mekanisme wujud untuk mencegah atau menghukum kelakuan tidak beretika.
Ia juga membudayakan amalan syura, membuka ruang luas kepada semakan dan penilaian semula terhadap semua ketetapan agar tindakan menjadi lebih tepat dan menghasilkan impak yang terbaik.
Kepentingan semak dan imbang sering disebut-sebut dalam kepimpinan sesebuah negara. Semak dan imbang ialah mekanisme yang mengagihkan kuasa ke seluruh sistem politik, menghalang mana-mana institusi atau individu daripada melaksanakan kawalan penuh.
Perkataan ‘semak’ dan ‘imbang’ biasanya digunakan bersama, tetapi boleh dianggap sebagai merujuk kepada perkara yang berbeza secara tersuratnya.
Semakan ialah mekanisme yang membolehkan institusi politik mengehadkan kuasa antara satu sama lain – contohnya dengan menyekat, melengahkan atau mengkritik keputusan.
Sementara itu, imbangan memastikan bahawa pelbagai pandangan dan kepentingan diwakili dalam proses demokrasi. Hal ini termasuk struktur seperti federalisme atau ciri-ciri demokrasi yang lebih luas seperti kewujudan pelbagai parti politik.
Istilah ‘semak dan imbang’ diguna pakai lebih menonjol di beberapa negara yang membawa konsep teras kepada demokrasi moden.
Semakan dan imbangan beroperasi antara dan dalam kebanyakan institusi politik. Walau bagaimanapun, risiko kuasa tanpa kekangan sering dianggap sangat tinggi berkenaan dengan eksekutif.
Mengapa semak dan imbang penting?
Semakan dan imbangan memainkan peranan utama dalam mana-mana pentadbiran. Pertama, ia berfungsi untuk mengehadkan kuasa majoriti daripada bertindak tanpa mengambil kira pandangan atau kepentingan orang lain.
Tujuannya antara lain adalah bagi memastikan adanya perspektif yang berada dalam kalangan minoriti terhadap isu tertentu yang diwakili, contohnya dengan menjamin bahawa suara pembangkang didengari dalam proses penggubalan undang-undang.
Kedua, pada tahap yang lebih praktikal, ia memastikan dasar diuji dan tingkah laku diselia. Hal ini membantu meningkatkan kualiti membuat keputusan serta mencegah tingkah laku yang mungkin mengancam integriti atau reputasi sistem politik.
Walau bagaimanapun, terdapat kelemahan yang berkaitan dengan semakan dan imbangan ini apabila ia sangat kukuh. Ia akan membuatkan tindakan unilateral menjadi lebih sukar kerana “membenarkan” lebih banyak pihak mengambil bahagian dalam pentadbiran. Ertinya, proses semak dan imbang yang kukuh mampu meningkatkan risiko kesesakan.
Ia juga boleh memudahkan pihak berkepentingan untuk melindungi diri mereka dengan perbelanjaan orang lain, iaitu dengan mewujudkan pelbagai peluang untuk melaksanakan veto ke atas perubahan yang dicadangkan. Oleh itu, apabila mereka menjalankan semakan dan imbangan, mereka mungkin perlu mencari jalan tengah.
Demokrasi yang sihat mengukur pertimbangan bersaing ini dengan teliti, memelihara semak dan imbang yang berkesan tanpa menghalang tindakan penting.
Sebaliknya, di negara-negara yang mengalami kemunduran demokrasi, para pemimpin melemahkan kawalan ke atas kuasa mereka, yang secara amnya membenarkan keperluan kepada kerajaan yang tegas. Hal ini boleh berlaku secara beransur-ansur dan mengambil bentuk yang lebih teliti daripada pemansuhan terus institusi.
Budayakan amalan syura
Pemerintah mestilah membudayakan amalan syura dalam pentadbirannya. Semua tindakan dan langkah kerajaan diputuskan dan dilaksanakan menerusi pendekatan perundingan agar ketetapan yang terhasil daripada pendekatan ini sesuatu yang terbaik, relevan dengan masa dan suasana, menyelesaikan masalah yang dihadapi serta menyediakan kebijakan yang bertepatan dengan cabaran yang ingin ditangani.
Ia membuka ruang yang luas kepada semakan dan penilaian semula secara berkala terhadap semua ketetapan yang telah diputuskan sebelumnya agar tindakan yang dilaksanakan lebih tepat dan menghasilkan impak yang terbaik.
Mantan Presiden Pertubuhan IKRAM Malaysia, Ustaz Dr Mohd Parid Sheikh Ahmad ketika diminta mengulas kepentingan syura dalam pentadbiran negara berkata:
“Pandangan golongan pakar dirujuk, nasihat golongan yang berpengalaman sentiasa diambil kira dan pengajaran daripada sejarah kekal memandu setiap tindakan pemerintah bagi mewujudkan sebuah negara yang berkembang maju secara berterusan.”
“Dalam suasana sebegini, negara sentiasa dibekalkan dengan maklumat-maklumat mutakhir dan cadangan-cadangan solusi daripada pusat-pusat kajian dasar, pusat-pusat kecemerlangan dan pelbagai badan penyelidikan yang berwibawa.”
Beliau berkata, pihak kerajaan perlulah sentiasa terbuka kepada kritikan-kritikan daripada pelbagai pihak yang peka dengan situasi negara dan masalah-masalah yang dihadapinya dan harus mendengar cadangan-cadangan solusi yang mereka kemukakan.
“Budaya syura ini perlu diamalkan di semua peringkat pentadbiran negara agar semua pihak bertindak dan bekerja dalam ruang lingkup keluasan pematuhan syariah, membudayakan permuafakatan sesama pemegang taruh agar perundingan ini melahirkan kerjasama dan dukungan semua pihak dalam mendepani permasalahan yang sedang atau akan dihadapi negara dan rakyat,” ujar Dr Parid.
Menurutnya lagi, mengemukakan nasihat kepada pihak pemerintah merupakan hak rakyat.
“Pemerintah mesti mengambil kira nasihat daripada dewan permesyuaratan/legislatif yang mewakili rakyat, ia merupakan dewan tertinggi yang diberi mandat bagi menentukan, meminda undang-undang tubuh negara (perlembagaan), peraturan dan prosedur, polisi-polisi dan dasar-dasar bagi sesebuah negara.”
Apakah semak dan imbang yang utama?
Antara semakan dan imbangan yang diperlukan kepimpinan sesebuah negara ialah berkaitan:
- Parlimen
Parlimen menyediakan pemeriksaan teras ke atas eksekutif. Pada asasnya, Dewan Rakyat mempunyai kuasa untuk memberikan atau menarik balik keyakinan terhadap kerajaan. Di samping itu, parlimen mempunyai peranan penting dalam meneliti dan bersetuju dengan undang-undang baharu, dan dalam mengawasi aktiviti eksekutif secara lebih meluas.
Ujian parlimen terhadap undang-undang dan dasar yang dicadangkan oleh eksekutif boleh meningkatkan kualiti membuat keputusan dan menyediakan akauntabiliti. Pemeriksaan boleh mengenal pasti kesilapan atau kelemahan dalam dasar sebelum ia dimuktamadkan dan membantu mengelakkan akibat yang tidak diingini.
Semakan dan imbangan juga beroperasi dalam parlimen itu sendiri, melalui sistem dwidewan (bicameral). Dewan kedua yang ahlinya dipilih mengikut sistem yang berbeza dengan dewan rakyat – seperti di hampir semua negara dwidewan – membenarkan pelbagai pandangan yang berbeza untuk diwakili.
Dewan Pertuanan berfungsi sebagai ‘ruang penyemakan’, dengan kuasa veto terhad, tetapi dengan keupayaan untuk meminta pemikiran semula cadangan. Dengan itu, ia menyediakan pemeriksaan ke atas kedua-dua eksekutif dan Dewan Rakyat.
- Mahkamah
Mahkamah menyediakan peraturan dengan menggunakan undang-undang seperti yang dibuat oleh parlimen. Hubungan antara mahkamah, parlimen dan eksekutif direka bentuk untuk menegakkan doktrin kedaulatan parlimen: mahkamah memastikan eksekutif bertindak mengikut undang-undang, tetapi undang-undang itu sendiri ditetapkan oleh parlimen.
Oleh itu, mahkamah mentafsir, tetapi tidak boleh membatalkan perundangan utama, dan jika majoriti di parlimen tidak menyukai undang-undang seperti yang ditafsirkan oleh mahkamah.
Penggunaan undang-undang ini juga bermakna bahawa mahkamah memainkan peranan penting dalam menegakkan piawaian tingkah laku tertentu (yang dikawal oleh undang-undang dan bukannya oleh norma). Oleh itu, ia memainkan peranan penting, antaranya dalam isu mencegah rasuah.
- Pegawai yang tidak berat sebelah
Baki selanjutnya ialah pegawai yang tidak berat sebelah, sama ada dalam perkhidmatan awam atau dalam pelbagai pengawal selia perlembagaan.
Perkhidmatan awam yang saksama, yang berkhidmat kepada kerajaan pada masa itu, beroperasi sebagai ejen keseimbangan dalam eksekutif.
Peranan penting yang dimainkan oleh pengawal selia sebagai semakan bermakna bahawa sebarang ancaman terhadap operasi atau kebebasan mereka menimbulkan kebimbangan, dan hujah sering dibuat untuk mengukuhkan kuasa.
- Media dan masyarakat sivil
Semakan dan imbangan juga dilakukan oleh individu dan organisasi lain yang melaporkan, menganalisis dan mengulas mengenai aktiviti politik.
Media meneliti ahli politik dan pegawai awam, beroperasi sebagai pemeriksa bukan sahaja pada eksekutif tetapi pada sistem politik dengan lebih meluas. Ia juga menyediakan keseimbangan, memastikan pelbagai pandangan didengari.
Tradisi penyiaran berkaitan penyampaian perkhidmatan awam terutamanya mencerminkan kepentingan peranan ini, dengan piawaiannya bertujuan untuk memastikan orang ramai mempunyai akses kepada sumber maklumat yang tepat dan tidak berat sebelah, serta mewujudkan peraturan untuk perwakilan yang adil dan seimbang bagi pandangan politik yang berbeza terutamanya semasa kempen pilihan raya.
Masyarakat sivil juga memainkan peranan penting dalam proses semak dan imbang. Mereka membenarkan tindakan dan cadangan ahli politik diteliti oleh kumpulan pakar di luar kerajaan dan parlimen, selain memberi peluang kepada kumpulan yang lebih luas dalam masyarakat untuk mendapatkan input dalam proses pemerintahan.
Ini termasuk, sebagai contoh, badan amal yang berusaha untuk mewakili pengguna perkhidmatan mereka dengan memberikan maklum balas mengenai cadangan dasar atau badan bebas yang memantau dan melaporkan tentang ketelusan dan rasuah.
Peranan penting demokrasi moden
Semak dan imbang memainkan peranan penting dalam demokrasi moden. Ia menghalang kuasa daripada tertumpu terlalu banyak dalam satu bahagian sistem pentadbiran dan membantu mengelakkan masalah yang boleh timbul apabila keputusan diambil tanpa penelitian yang betul atau apabila standard tingkah laku yang tinggi tidak dikuatkuasakan.
Semakan dan imbangan berada di bawah risiko apabila orang yang bekerja dalam sistem pentadbiran mengabaikan kepentingannya, atau berusaha untuk melemahkannya, atau malah melemahkan dan membongkarkannya.
Ketidaksabaran dalam proses semak dan imbang kadangkala berpunca daripada keinginan yang boleh difahami untuk mencapai matlamat dasar; tetapi melemahkannya berisiko menjejaskan kesihatan sistem politik dan mengurangkan keyakinan orang ramai terhadapnya.
Eksekutif mempunyai peranan yang sangat penting untuk dimainkan dalam melindungi semak dan imbang dengan melibatkan diri dengan penelitian parlimen, bertindak sewajarnya terhadap mahkamah dan perkhidmatan awam, dan menghormati pengawal selia. Ahli Parlimen harus menggalakkan kerajaan melaksanakan peranan itu.
Justeru, seluruh institusi kenegaraan bekerja secara profesional dalam bidang masing-masing, saling melengkapi antara satu sama lain secara berimbangan, tanpa melangkaui batas-batas yang telah diperuntukkan agar jentera pentadbiran negara dapat berfungsi dengan baik dalam menjana kemajuan negara dalam semua bidang secara berterusan.
Menerusi semak dan imbang yang berkesan, penyelewengan dapat dihindarkan, penyalahgunaan kuasa dan kedudukan dapat dihalang dalam pentadbiran negara, birokrasi dapat diatasi dengan sebaik-baiknya, manakala pelantikan pegawai-pegawai petugas berlangsung secara telus berasaskan kelayakan dan integriti mereka.
Atriza Umar
Pegawai Jabatan Pendidikan Masyarakat
Pertubuhan IKRAM Malaysia
