Setiap kali Ogos menjelang, Jalur Gemilang kembali berkibar megah di serata penjuru tanah air, irama lagu patriotik bergema di udara dan rakyat bersatu meraikan detik 31 Ogos. Namun, di sebalik suasana meriah itu, timbul satu persoalan, “yang merdeka itu negara atau bangsa Malaysia?”
Pertanyaan Prof. Ulung Datuk Dr. Shamsul Amri Baharuddin dalam forum bertajuk Dialog Negara Bangsa: Dilema & Penyelesaian tampak mudah, tetapi hakikatnya membawa kita menyelami satu persoalan mendasar.
Kita tahu Malaysia ialah sebuah negara berdaulat sejak 1957, kemudian terbentuk secara rasmi pada 1963. Namun, wujudkah sebuah “bangsa Malaysia” dalam erti kata sebenar atau ia masih sebuah gagasan yang belum sempurna?
Negara vs Bangsa: Perbezaan yang kerap terlindung
Shamsul menekankan bahawa negara dan bangsa ialah dua konsep berbeza. Negara hadir dalam bentuk nyata seperti MyKad, pasport, sijil lahir dan puluhan dokumen rasmi lain yang mengiringi sepanjang hidup. Semua ini bukti kewujudan negara.
Sebaliknya, bangsa adalah perkara yang lebih abstrak. Ia tidak boleh ditunjukkan dengan dokumen, sebaliknya merujuk kepada kesatuan jiwa, identiti bersama dan rasa kebersamaan.
Justeru, negara Malaysia sudah wujud, tetapi bangsa masih dalam pembinaan. Inilah yang disebut oleh Shamsul sebagai bangsa idaman iaitu sebuah cita-cita yang masih diusahakan.
Belajar dari Eropah, menyedari realiti kita
Untuk memahami dilema ini, Shamsul menyingkap sejarah Eropah. Di Jerman, konsep nation-state mudah terbentuk kerana hampir semua rakyat berkongsi satu bahasa dan budaya. Maka, “bangsa Jerman” dan “negara Jerman” wujud serentak.
Tetapi Malaysia tidak lahir daripada acuan sebegitu. Negara ini terbentuk daripada sejarah penjajahan, migrasi dan kepelbagaian etnik. Justeru, tidak hairanlah usaha membina bangsa Malaysia masih berliku.
Kekosongan itu cuba ditampung dengan slogan seperti Wawasan 2020, 1Malaysia dan kini Malaysia Madani. Semuanya adalah ikhtiar ke arah bangsa idaman tetapi destinasinya masih belum sampai.
Waktu krisis, baru ingat perpaduan
Hakikat bahawa bangsa Malaysia belum terbentuk jelas kelihatan daripada cara konflik perpaduan didepani. Menurut Shamsul, rakyat Malaysia hanya benar-benar memberi perhatian kepada perpaduan ketika menghadapi krisis.
Peristiwa 13 Mei 1969 menjadi buktinya. Selepas tragedi itu, slogan perpaduan digemakan, kementerian khusus ditubuhkan dan agenda perpaduan dilaksanakan. Begitu juga halnya ketika pandemik COVID-19, masyarakat bermuafakat membantu antara satu sama lain serta prihatin terhadap mereka yang mengibarkan bendera putih.
Hal ini membuktikan bahawa perpaduan rakyat tidak pernah lenyap, hanya kadang-kadang terpendam. Pada saat senang, perpaduan mudah dilupakan, manakala pada saat genting, perpaduan kembali menjadi sandaran.
Formula Malaysia: Seni bersetuju dan tidak bersetuju
Daripada pengalaman krisis inilah, lahir satu formula unik Malaysia tanpa disedari iaitu konsep “bersetuju untuk bersetuju dan bersetuju untuk tidak bersetuju.”
Formula ini bukan sekadar retorik, tetapi sudah lama menjadi sebahagian daripada DNA politik dan sosial negara. Sejak penubuhan Perikatan UMNO-MCA-MIC pada 1949, rakyat Malaysia belajar bahawa berbeza pendapat tidak semestinya berpecah. Bahkan, kompromi inilah yang membawa negara ini ke arah kemerdekaan.
Budaya mesyuarat dan jawatankuasa yang kadangkala dianggap “terlalu banyak cakap” sebenarnya menjadi wadah rakyat Malaysia mengurus ketidaksepakatan.
Dalam ruang itu, setiap pihak diberi peluang bersuara, lalu lahirlah keputusan yang boleh diterima bersama. Oleh sebab itu, perpaduan di Malaysia bukan dibina atas persamaan mutlak, tetapi atas kesediaan untuk mencari titik tengah.
Isu Bumiputera: Antara realiti dan salah faham
Jalan membina bangsa idaman tidak pernah sunyi daripada cabaran. Antara isu yang kerap mencabar keharmonian ialah kedudukan bumiputera.
Shamsul menolak istilah “ketuanan Melayu” kerana konotasinya negatif, seolah-olah menggambarkan dominasi mutlak satu kaum ke atas kaum lain, sedangkan realiti sejarah lebih kompleks.
Menurutnya, apa yang wujud sejak 1949 ialah sebuah “Malay-led plural society”, iaitu masyarakat majmuk yang dipimpin oleh orang Melayu sebagai kelompok asal dan majoriti, selaras dengan struktur sosial ketika itu.
Konsep ini lebih tepat kerana ia menekankan kepelbagaian etnik tetap diiktiraf, tetapi kepimpinan Melayu menjadi kerangka utama yang dipersetujui melalui kompromi politik iaitu asas kepada model perkongsian kuasa yang membawa kepada kemerdekaan negara.
Konsep ini lahir daripada sejarah perundingan menjelang kemerdekaan yang menyaksikan pemimpin Melayu, Cina dan India mencapai kompromi untuk memelihara kedudukan istimewa bumiputera, sementara kaum lain dijamin hak kewarganegaraan penuh dan kebebasan ekonomi.
Namun, apabila perkara ini dibawa ke gelanggang politik, ia sering dimanipulasi untuk meraih sokongan sehingga melahirkan persepsi tidak adil dan menimbulkan ketegangan antara kaum.
Di sinilah Shamsul mengingatkan bahawa kesannya bergantung pada cara ia difahami dan dilaksanakan. Jika difahami sebagai instrumen mobiliti sosial untuk menutup ketidakseimbangan sosioekonomi yang wujud akibat faktor sejarah, khususnya sejak zaman penjajahan, maka ia menyumbang positif kepada perpaduan. Tetapi jika ditafsir secara sempit sebagai keistimewaan mutlak atau alat politik, ia akan menjejaskan keharmonian nasional.
Sabah dan Sarawak: Episod yang sering terlupa
Usaha membina bangsa Malaysia tidak boleh hanya berpusat kepada Semenanjung, tetapi mesti turut mengambil kira realiti sejarah Sabah dan Sarawak. Kedua-dua wilayah ini menyertai Malaysia pada 1963 dengan syarat-syarat khusus yang dirakam dalam 18 Perkara (Sarawak) dan 20 Perkara (Sabah).
Perkara-perkara tersebut merangkumi isu penting seperti agama rasmi, bahasa, imigresen, pendidikan, kewangan serta kuasa autonomi negeri. Ia dirundingkan bagi memastikan kepentingan penduduk Sabah dan Sarawak terpelihara apabila bergabung dalam Persekutuan Malaysia.
Namun ramai rakyat hari ini tidak lagi memahami atau mengetahui butiran itu, menyebabkan kedudukan Sabah dan Sarawak sering disalah tafsir seolah-olah sama sahaja seperti negeri-negeri di Semenanjung.
Hakikatnya, mereka mempunyai status khas yang perlu dihormati. Tanpa kesedaran terhadap perjanjian asal tersebut, wacana “bangsa Malaysia” berisiko pincang kerana tidak mencerminkan semangat keadilan dan kesepakatan yang menjadi asas kelahiran Malaysia.
Malaysia Madani: Mengembalikan kemanusiaan
Shamsul menjelaskan bahawa gagasan Malaysia Madani bukan sekadar slogan politik, tetapi satu usaha untuk mengembalikan manusia kepada sifat kemanusiaannya.
Revolusi industri dan kapitalisme telah menyebabkan manusia sering dilihat sebagai alat ekonomi, bukan sebagai insan yang bernilai dengan jiwa dan etika. Madani cuba membetulkan keadaan ini dengan menekankan dimensi spiritual, moral dan kesejahteraan sejagat agar pembangunan negara tidak hanya diukur melalui angka kekayaan tetapi juga pada kualiti hidup rakyatnya.
Mobiliti sosial: Benang halus yang menyatukan
Di sinilah nilai Madani menemukan bentuk nyatanya. Salah satu aspek kemanusiaan yang penting ialah peluang yang adil untuk setiap insan membaiki kehidupan mereka. Inilah yang disebut Shamsul sebagai mobiliti sosial – keinginan setiap keluarga, tanpa mengira kaum atau agama, untuk melihat anak-anak mereka hidup lebih baik daripada generasi sebelumnya.
Aspirasi ini merentas semua latar masyarakat, dan ia menjadi benang halus yang menyatukan rakyat Malaysia. Justeru, Malaysia Madani hanya akan bermakna jika ia benar-benar memberi ruang kepada mobiliti sosial yang inklusif, supaya semangat kemanusiaan yang diangkat tidak tinggal sebagai retorik semata-mata.
Bangsa idaman yang sedang dibina
Keseluruhan bicara Shamsul membawa kita kepada satu kesimpulan yang jelas. Malaysia telah pun memiliki negara, tetapi bangsa masih dalam proses pembinaan. Apa yang ada pada kita hari ini hanyalah sebuah bangsa idaman iaitu satu gagasan yang diimpikan, dibicarakan dan diusahakan, tetapi belum sepenuhnya menjadi realiti.
Namun, bangsa idaman ini bukan petanda kegagalan. Sebaliknya, ia menunjukkan bahawa pembinaan bangsa ialah sebuah perjalanan berterusan, bukan destinasi yang boleh dicapai sekelip mata.
Dalam perjalanan ini, kesempurnaan mungkin tidak tercapai, tetapi keindahan Malaysia terletak pada keupayaan kita untuk berunding, berkompromi dan menerima perbezaan. Inilah rahsia sebenar yang memungkinkan kita hidup bersama walau berbeza.
Formula “bersetuju untuk bersetuju dan bersetuju untuk tidak bersetuju” bukan sekadar frasa, tetapi sebuah warisan sosial-politik paling berharga yang memastikan kita terus bergerak ke hadapan tanpa menafikan kerencaman identiti.
Tanggungjawab kita bersama
Justeru, ke mana hala tuju bangsa Malaysia? Adakah kita mahu kekal sebagai bangsa idaman semata-mata atau berusaha menjadikannya realiti?
Jawapannya tidak hanya terletak di tangan ahli politik, mahupun pada slogan yang dilaungkan di pentas rasmi. Jawapannya terletak dalam pemikiran dan gaya hidup iaitu cara berbicara di meja mesyuarat, cara menghargai keluarga yang berbeza pandangan mahupun cara membina silaturahim dalam kalangan kejiranan.
Pembinaan bangsa bukan proses yang digerakkan oleh undang-undang semata-mata, tetapi oleh jiwa rakyatnya.
Jika setiap daripada kita bersedia menjadikan nilai kompromi, tolak ansur dan hormat-menghormati sebagai sebahagian daripada kehidupan, maka bangsa idaman itu sedikit demi sedikit akan menjelma menjadi bangsa nyata iaitu bangsa Malaysia yang sebenar.
Basmin Maarof
Pegawai Kanan
Jabatan Komunikasi Korporat
Pertubuhan IKRAM Malaysia
